Τα πρώτα χρόνια του κλάδου της ψυχολογίας ήταν γεμάτα από ρατσιστικά ιδεολογήματα περί ανισότητας των ανθρώπων.
Δεν είναι λίγοι αυτοί που αμφισβητούν την ψυχολογία και δεν την θεωρούν καθαρή επιστήμη λόγω του ευμεταβλήτου υποκειμενικού παράγοντα που επηρεάζει τον τρόπο θεώρησης της πολυπαραγοντικής ανθρώπινης συμπεριφοράς. Όλες οι επιστήμες όμως που είναι δημιούργημα των ανθρώπινων κοινωνιών δεν μπορούν να ξεφύγουν από τον υποκειμενικό παράγοντα με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο θέμα που εξετάζουμε είναι η επιστήμη της ιατρικής που στα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης της θεωρούσε ότι οι γυναίκες δεν είναι κατάλληλες λόγω της φύσης τους να ασχοληθούν με τη συγκεκριμένη επιστήμη.
Στο χώρο της ψυχολογίας συναντάμε αυτή τη λογική στη ψυχαναλυτική θεωρία του Freud, που μίλησε για τις ψυχολογικές συνιστώσες στη διαμόρφωση της προσωπικότητας όπως ο «φθόνος του πέους», η ζήλια δηλαδή που νιώθει η γυναίκα για την έλλειψη ανδρικού μορίου και το «άγχος ευνουχισμού» δηλαδή το φόβο που έχει κάποιος να του αφαιρέσει το ανδρικό μόριο στο ενδεχόμενο εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς ως απόρροια των απαγορευμένων σεξουαλικών ενορμήσεων που καταπιέζουν οι κοινωνικοί κανόνες. Έτσι η γυναίκα αντιμετωπίζεται ανατομικά ως αποτυχημένος άντρας και ο άντρας κινδυνεύει να εκπέσει σε υποδεέστερη μορφή, τη γυναικεία, όπου του αφαιρείται το ανδρικό μόριο ή διατρέχει το κίνδυνο να του αφαιρεθεί εν είδει τιμωρίας.
Για να γίνουμε περισσότερο κατανοητοί για την επικρατούσα ιδεολογία στις αρχές του 20ου αιώνα, πρέπει να επισημάνουμε πως η αποικιοκρατική πολιτική της εποχής ήθελε τους μη δυτικούς λαούς ως λιγότερο εξελιγμένους λόγω του ότι βρίσκονται πιο κοντά στη φύση και δεν έχουν αναπτύξει «πολιτισμό» που να τους προστατεύει από αυτή. Πηγή για κάθε ψυχική ασθένεια κατά τον Freud είναι το ξεγλίστρημα των πρωτόγονων αντικοινωνικών ορμών, από το ασυνείδητο στη συνείδηση. Η εξέλιξη του πολιτισμού συνεπάγεται (σύμφωνα με τον Freud) και τον αποτελεσματικότερο έλεγχο αυτών των ορμών, αλλά όπως ένα άτομο έχει την πιθανότητα να βρεθεί αντιμέτωπο με τις ορμές του, ο ίδιος κίνδυνος συνεπάγεται και για την κοινωνία. Έτσι κατά τον Freud υπεύθυνες για τυχόν πισωγυρίσματα της κοινωνίας θεωρεί τις «μάζες» των ανθρώπων που αποφεύγουν την παραίτηση από τις ορμές τους ώστε να επιδοθούν ανενόχλητα στην παραγωγή απόκτηση και απόλαυση αγαθών .Για αυτό και κρίνεται απαραίτητη η συμβολή των «ανώτερων» ανθρώπων μιας κοινωνίας στο να καθοδηγήσουν τις «μάζες» σε «πολιτισμική εργασία» .Αυτό κατά τον Freud συνεπάγεται μια μειονότητα ανθρώπων να ασκεί εξουσία στη «μάζα» με τέτοιο τρόπο ώστε η «μάζα» να μη μπορεί να ασκήσει επιρροή στη μειονότητα παρασύροντας την σε δικούς της κατώτερους τρόπους σκέψης που στοχεύουν στην ασύδοτη ικανοποίηση των πρωτόγονων ορμών της
Την ίδια λογική αναπαρήγαγε ο Freud και για τις αιτίες των πολέμων. «Πολιτισμένοι» λαοί κατάφεραν να εντάξουν στους κόλπους τους «απολίτιστους» λαούς και παρά το αίσθημα της πολιτισμικής ενότητας, λόγο των ηθικών κανόνων που επέβαλλαν στα μέλη τους οι πολιτισμένοι λαοί, πάντα είχαν και έχουν το φόβο να φέρουν στην επιφάνεια παλιότερες διαφορές, γιατί κατ’ επίφαση κάποια κοινωνικά στρώματα, που είναι εχθροί του πολιτισμού, προβαίνουν σε παραίτηση των ορμών και κατά τον ίδιο απέχουν πολύ από το να διακατέχονται από αλτρουισμό. Έτσι όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν οι άνθρωποι και γενικότερα οι ομάδες ανθρώπων (λαοί και έθνη) παλινδρομούν σε ένα πρωτόγονο επίπεδο καταστροφικότητας, που σημαντικό ρόλο για την εκδήλωση αυτής, είναι η απωθημένη επιθετική τάση λόγω του πολιτισμικού καταναγκασμού. Έτσι η επιθετικότητα διοχετεύεται σε μέλη εκτός της ομάδας (αν η επιθετικότητα αφορά εγχώριες κοινωνικές διαμάχες) ή εκτός του έθνους (όταν υπάρχει αντιμετώπιση εξωτερικού εχθρού) δίνοντας παράλληλα την ευκαιρία σύσφιξης των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των μελών της ίδιας ομάδας ή του ίδιου έθνους αντίστοιχα.
Για τον Freud είναι επιτακτικό έργο των διανοητών της εποχής του να καθοδηγήσουν τις αδαείς και αμαθείς μάζες προς τον δρόμο της παραίτησης των ορμών, της εσωτερίκευσης της επιθετικότητας και μετουσίωσης της σε πολιτισμικό έργο. Αυτό που εννοεί ο Freud ως πολιτισμό δεν είναι παρά ο βαθμός ανάπτυξης των υλικών και πνευματικών αγαθών όπως αυτός αντικατοπτρίζεται (σύμφωνα με τον Freud και όχι μόνο) στην ύπαρξη τεχνικών έργων για την εκμετάλλευση της γης αλλά και για την προστασία από την ίδια τη φύση ή στην «καλλιέργεια» των ανώτερων ψυχικών δραστηριοτήτων όπως αυτές μπορούν να φανούν από την ύπαρξη, θρησκείας, φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης. Δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι ο Freud με τις απόψεις του περί πολιτισμικής εξέλιξης δεν κάνει κάτι άλλο από το να αναπαράγει την άποψη του Darwin όπως αυτή διατυπώθηκε στο βιβλίο του «Η καταγωγή του ανθρώπου» το 1871, η οποία υποστήριζε ότι οι ηθικές αντιλήψεις διαμορφώθηκαν σταδιακά μέσω της φυσικής επιλογής, κάτι που κατά αυτόν τεκμηριώνεται από το «γεγονός ότι τα «πολιτισμένα» έθνη εκτοπίζουν σταδιακά τα «βάρβαρα» και ότι η ύπαρξη «πρωτόγονων» και «κατώτερων φυλών» υποδηλώνει αρχικά στάδια της εξελικτικής πορείας προς το πολιτισμό.
Σε συνέχεια των απόψεων του Darwin ο ξάδερφος του Francis Galton είναι που θα μιλήσει για την «κληρονομική ιδιοφυΐα» βάσει μιας μελέτης που πραγματοποίησε σχετικά με το γενεαλογικό δέντρο διάσημων οικογενειών της εποχής του (σε μία από τις οποίες άνηκε και αυτός ),υποστηρίζοντας ότι σε αυτές της οικογένειες είναι παρούσα η ιδιοφυΐα, άρα είναι κληρονομική. Σύμφωνα με τον Galton η νοημοσύνη είναι μια ικανότητα που «οι ιδιοφυΐες έχουν και οι χαζοί δεν έχουν». Έτσι τα συμπεράσματα του σε συνδυασμό με την θεωρία της εξέλιξης των ειδών και του ανθρώπου έδωσε επιστημονική επίφαση στο λόγο περί ανισότητας των ανθρώπων και τη διατήρηση της άρχουσας τάξης, ιεραρχώντας τις εξελικτικές βαθμίδες από τους κατώτερους που ήταν οι πίθηκοι, τους «πρωτόγονους» και τις φυλές των αποικιών, τους Ιρλανδούς και την εργατική τάξη ,μέχρι τους ανώτερους λευκούς της μεσαίας τάξης και αυτά τα συμπεράσματα συνδυάστηκαν αργότερα με τα τεστ νοημοσύνης τα οποία λειτούργησαν ως μέσο επιβεβαίωσης της ανωτερότητας της εκάστοτε εξουσίας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σύνδεσής της ευγονικής αναπαραγωγής με τα ψυχομετρικά τεστ νοημοσύνης είναι τα κάτωθι λόγια του Αμερικάνου ψυχολόγου L. Terman, τα οποία εισαγάγουν το εγχειρίδιο για το τεστ νοημοσύνης Stanford Binet (1919) :«…μπορούμε ασφαλώς να προβλέψουμε ότι στο άμεσο μέλλον η χρήση των τεστ νοημοσύνης θα θέσει δεκάδες χιλιάδες νοητικά μειονεκτούντων ατόμων υπό τον έλεγχό και τη προστασία της κοινωνίας .Το αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής θα είναι η μείωση της παραγωγής των νοητικά μειονεκτούντων ατόμων ,η εξάλειψη της εγκληματικότητας ,της ανέχειας και της χαμηλής βιομηχανικής παραγωγής»
Μέσα από αυτή τη περιληπτική πολιτισμική προσέγγιση της θεωρίας του Freud αλλά και των ιστορικών καταβολών των διάσημων ψυχομετρικών τεστ νοημοσύνης, που αναπαρήγαγαν το λόγο περί ανισότητας των ανθρώπων αντιλαμβανόμαστε ότι η επικράτηση της επιστήμης δεν είναι απαραίτητα μια «αθώα» υπόθεση την οποία πρέπει να υπηρετούμε άκριτα. Η άκριτη υποταγή στον επιστημονικό λόγο δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη από τον «μεσαίωνα» που υποτίθεται ότι επέβαλλαν τα θρησκευτικά καθεστώτα.
Βιβλιογραφία : S.Freud Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμο και τον θάνατο. Εκδ Επίκουρος,
S. Freud o πολιτισμός πηγή δυστυχίας, εκδ. Επίκουρος,
Γ. Ποταμιάνος Κλινική ψυχολογία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα
Κοινοποιηση