Εκπαιδευτικός Οδηγός για Χορευτές με αναπηρία. Παραγωγή: Λάθος Κίνηση.Το έργο πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα και την οικονομική ενίσχυση του Υπουργείου Πολιτισμού

Εκπαιδευτικός Οδηγός για Χορευτές με Αναπηρία

 Ιδέα – πραγματοποίηση: Κωνσταντίνος Μίχος με την συνεργασία του Ανδρέα Κολίσογλου

Παραγωγή: Λάθος Κίνηση

Πρόλογος

Όταν διαβάζουμε τον πρόλογο σε μια εκπαιδευτική έκδοση, συνηθίζουμε να πηγαίνουμε γρήγορα στο τέλος του, για να δούμε ποιους ευχαριστεί ο συγγραφέας, να κατανοήσουμε την προϊστορία του. Στα ονόματα που αναφέρονται, βλέπουμε πού πάτησε, σαν χνάρια, σαν τις πέτρες στους παλιούς δρόμους. Συχνά ξεπερνάμε ονόματα θεωρητικών, καθηγητών, βιβλιογραφία· τα θεωρούμε ευχαριστίες μέσα στο επικοινωνιακό και κοινωνικό αλισβερίσι. Ευχαριστίες σε καθηγητές του πανεπιστημίου, που υπενθυμίζουν την ιεραρχία στη ζωή των διανοούμενων· ή σε άλλους καλλιτέχνες, μεγαλύτερους σε ηλικία, για να συνδεθούμε με πορείες ανθρώπων.

Σε αυτόν τον πρόλογο, αυτοί είναι οι άνθρωποι χάρη στους οποίους περπάτησα και κατέληξα σε αυτό που διαβάζετε.

Θα ξεκινήσω από ένα βίωμα, κοινό για τους περισσότερους της ηλικίας μου στην Ελλάδα, τις γιαγιάδες μας και τους παππούδες μας με τους οποίους μεγαλώσαμε μαζί στο σπίτι. Μέσα από τις οικογενειακές σχέσεις μου έμαθαν απ’ όταν ήμουν μικρός να αποδεχτώ και να αγαπώ ένα ανάπηρο σώμα, ένα σώμα γέρικο, αδύναμο, παχύ, δυσκίνητο, λερωμένο, ένα σώμα που το μυαλό του είχε «φύγει» —με ηλεκτροσόκ και ό,τι άλλο έκαναν στη δεκαετία του ’40 στη γιαγιά Αντωνία, που «τρελάθηκε» μετά τη δολοφονία του παππού.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον συμμαθητή μου στο Γυμνάσιο (1972–1978), τους γονείς που επέμεναν και τον Γιάννη Παπαϊωάννου, ένα από τα δύο πρώτα παιδιά με σπαστική τετραπληγία που φοίτησαν σε σχολείο τυπικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, στο 7ο Γυμνάσιο Παγκρατίου. Όλοι εμείς οι υπόλοιποι, άγριοι όπως ήμασταν, κάναμε μαζί του το πρώτο μας μάθημα ενσυναίσθησης. Τον Στιβ Πάξτον, που εισήγαγε την πρακτική του Contact Improvisation στον χορό με ανθρώπους με αναπηρία από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 και έδωσε ένα πρακτικό εργαλείο επικοινωνίας, έκφρασης και σωματικής απελευθέρωσης.
Την άγνωστη συγγραφέα Janet Murray, για εκείνο το μικρό βιβλίο που αγόρασα το 1980, την πρώτη εβδομάδα όταν ξεκίνησα χορό, και μου έδωσε την απάντηση στο ερώτημα πώς ο χορός μπορεί να έχει σημασία για τους ανθρώπους γύρω του, πέρα από τον θαυμασμό.
Τον Έμερυ Μπλάκγουελ, όχι μόνο επειδή ήρθε στην Ελλάδα το 1997 στο πρώτο σεμινάριο χορού με ανθρώπους με αναπηρία που οργάνωσα, αλλά και επειδή εξακολουθεί, και μόνο με την ύπαρξή του, να είναι φωτεινό παράδειγμα.
Την Αρλίν, μια τετραπληγική χορεύτρια με την οποία πρωτοχόρεψα στην Νέα Υόρκη το 1998 —δεν θυμάμαι πια το επώνυμό της.
Τον Αλίτο Αλέσι, που ήρθε στην Ελλάδα για το πρώτο εργαστήρι χορού, και τον Ρικάρντο Μόρισον, που πρόσφερε επανειλημμένα εργαστήρια δωρεάν και χόρεψε στις πρώτες παραστάσεις μου σε όλη την διάρκεια της δεκαετίας του 2000.  Θα ήθελα να υπογραμμίσω το όνομα της Έλενας Πατρικίου, γιατί επί δεκαετίες ήταν ο άνθρωπος στην Ελλάδα με τον οποίο μπορούσα να μιλήσω για την τέχνη με ανάπηρους, υπερβαίνοντας τις συναισθηματικές αναφορές και βλέποντάς την ως κοινωνικό και αισθητικό πεδίο σύγκρουσης. Το έργο της για τα εργατικά ατυχήματα είναι ιστορικά το πρώτο που έδειξε αυτή την σύνδεση. Την Νατάσσα Χασιώτη διότι η προβολή που  πρόσφερε με κείμενα σε εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας, η βράβευση του «Εξολοθρευτή 7» ως καλύτερης χορευτικής παράστασης για το 2007 στην χώρα μας στην ετήσια έκδοση του Γερμανικού περιοδικού Tanzactuel διεκδίκησε για τον χορό με ανάπηρους κεντρική θέση στην κεντρική σκηνή του χορού.

Όλους τους ανάπηρους που χόρεψαν μαζί μου —ακόμα και εκείνους με τους οποίους τσακώθηκα. Τι νομίζετε, ότι επειδή είναι ανάπηροι δεν τσακωνόμαστε; Αυτό θα ήταν πράγματι ρατσιστικό. Άσχετα με τις γνώσεις και ότι άλλο έφερνα, μέσα από αυτούς έμαθα και πραγματοποίησα

Και θα ήθελα να ευχαριστήσω τα παιδιά που συμμετείχαν στην ομάδα από την οποία ξεκίνησε ο οδηγός: τον Χρήστο Κυπριώτη, τον Βαγγέλη Λεγάκη, την Κατερίνα Αβραμοπούλου, την Κύνθια Νικολάου, την Τιτή Αντωνοπούλου την πρώτη που σπουδασε εξειδικευμένα για τον χορό με ανάπηρους, την Άννη Κλίνη —γιατί με έσπρωξε να ξαναδουλέψω με ανάπηρους το 2017 και έτσι οδηγήθηκα σε αυτόν τον οδηγό— και φυσικά τον Ανδρέα Κολίσογλου, που είναι φίλος.

Τέλος, το Υπουργείο Πολιτισμού σε δύσκολους καιρούς με ενίσχυσε γι’ αυτή τη εργασία/έρευνα και έδειξε τη διορατικότητα και τον σεβασμό να με αφήσει και να μου δώσει τον χρόνο να την συνεχίσω. Συγκεκριμένα, ευχαριστώ την κα Χ.Τσόγκα.

Ήταν ένας μοναχικός δρόμος —όχι με την έννοια ότι σήκωσα μόνος μου ένα βάρος, αλλά γιατί ήταν ένας δρόμος που τον έφτιαξα εγώ. Ένας δρόμος λοξός, που δεν αποδέχεται γενικεύσεις, που αναρωτιέται για τον ίδιο του τον εαυτό, αρνείται τις ταυτίσεις με έναν «οδηγό».
Αλλά δεν είναι η ιδιαίτερη ματιά αυτό που πρέπει να χαρακτηρίζει τη δουλειά με ανθρώπους με αναπηρία;

Το βιβλίο ξεκινά με το σημαντικότερο, καίριο ριζωματικό  κεφάλαιο τις Ερωτήσεις, οι οποίες είναι στόχοι για τους οποίους πρέπει να αναρωτηθούμε. Στην συνέχεια υπάρχουν 12 υποδειγματικά μαθήματα για διαφορετικές αναπηρίες ή που επικαλύπτονται, διάρκειας 2 ωρών, τα οποία μπορούν να διαρκέσουν περισσότερες φορές από μία φορά. Έχουν την δομή «Σπόροι – περιγραφές», «Καρποί – τι πετυχαίνουμε» και «Ζιζάνια – προβλήματα τα οποία αναδείχτηκαν από την εμπειρία και πρέπει να έχουμε υπόψιν». Στην συνέχεια υπάρχουν συνεντεύξεις/βιογραφίες δύο άλλων ανθρώπων που ασχολήθηκαν αρκετά νωρίς με τον χορό με αναπήρους, της Αγγελικής Παπαδάτου και της Μαρίας Καραπαναγιώτη. Μια κριτική μου για παράσταση του Ανδρέα Κολίσογλου

Στο τέλος υπάρχει χώρος που οι αναγνώστες μπορούν να στέλνουν δικό τους υλικό.

Αυτό το βιβλίο δεν μπορεί να είναι «Ο Οδηγός».

Αυτός ο οδηγός φτιάχτηκε από έναν άνθρωπο που δεν είναι ανάπηρος.
Ανυπομονώ να καταλήξει,  πολύ σύντομα, μια μικρή βιβλιογραφική αναφορά σ’ ένα άλλο βιβλίο που θα φτιάξει ένας ανάπηρος χορευτής.

Κωσταντίνος Μίχος

Στόχοι;

Ένας οδηγός υποτίθεται ότι έχει απαντήσεις αλλά πρώτα πρέπει να τεθούν όλες οι ερωτήσεις. Σπασμένους καθρέφτες – για να βλέπουμε τον εαυτό μας πιο καθαρά μέσα από τις ρωγμές τους.

1. Το πρώτο ερώτημα είναι πώς θα μπορούσε αυτός ο οδηγός να βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη;
2. Να συνδημιουργείται και από τους αναγνώστες του;

3. Ποιοι είμαστε εμείς που διαβάζουμε αυτές τις γραμμές; Γιατί τις διαβάζουμε;
4. Γιατί μας ενδιαφέρει ο χώρος της αναπηρίας; Ως αντικείμενο μελέτης ή ως υποκείμενα του;
5. Τι περιμένουμε να βρούμε εδώ; Απαντήσεις, επιβεβαίωση ή αμφισβήτηση;
6. Ποιο σώμα θεωρείται «αρκετά σώμα» για να χορέψει; Πότε ένα σώμα παύει να είναι χορευτικό;
7. Μπορεί ο χορός να υπάρχει χωρίς κίνηση; Και αν ναι, τι τον καθιστά χορό;
8. Σε ποιον ανήκει ο χώρος της σκηνής; Στον χορευτή ή στον θεατή;
9. Όταν λέμε «χορευτές με αναπηρία», ποια αναπηρία εννοούμε;
10. Τι διαφορετικές ιδιαιτερότητες παρουσιάζουν στην κινητικότητα του ανθρώπου οι νευρομυϊκές, αισθητηριακές και νοητικές διαφορές;
11. Στην ψυχοσύνθεση;
12. Είναι η γενίκευση μια μορφή ρατσισμού ή απλώς έκφραση διαχωριστικής λογικής;
13. Είναι ρατσιστική η διαφοροποίηση ανά τύπο αναπηρίας;
14. Γυμναζόμαστε όταν θέλουμε να χορέψουμε και έχουμε αναπηρία;
15. Ονειρευόμαστε να εξελίξουμε το σώμα μας;
16. Ή θεωρούμε ότι ο χορός και η τέχνη γενικά έχουν ως στόχο την αποδοχή μας έτσι όπως είμαστε;
17. Ποιος αποφασίζει τι είναι «πρόοδος» σε ένα σώμα;
18. Αν το σώμα μας δεν υπακούει στην εντολή μας, είναι ανεπαρκές ή απλώς διαφορετικό;
19. Τι σημαίνει «σωστός» τρόπος να χορέψει ένα σώμα που η κοινωνία έχει ορίσει ως «λάθος»;
20. Ποια είναι για εμάς η ισορροπία ανάμεσα στο «αυτό που είμαστε» και στο «αυτό που θέλουμε»;
21. Χορεύουμε επειδή είμαστε ανάπηροι ή παρά το γεγονός ότι είμαστε ανάπηροι;
22. Ποια είναι η σχέση μεταξύ πόνου και χορού;
23. Πώς θα ήταν η τέχνη του χορού αν δεν υπήρχε η έννοια της «αναπηρίας»;

24. Πώς δουλεύουμε με ανθρώπους με αναπηρία χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι είμαστε ειδικοί;
25. Ειδικός σε τι; Στον χορό; Σε ποιο είδος χορού;
26. Αν ο μαθητής ξέρει καλύτερα το σώμα του, σε τί χρειάζεται δάσκαλο;
27. Πώς διδάσκουμε χωρίς να επιβάλλουμε τη δική μας σχέση με το σώμα;
28. Πώς μπορούμε να ενδυναμώσουμε εκείνους ανάμεσά μας που υπόκεινται σε δομές εξουσίας;
29. Μήπως η «προσαρμογή» είναι η πιο ευγενική μορφή εξουσίας;
30. Ποιος έχει τον έλεγχο στη σχέση δάσκαλου-μαθητή όταν ο μαθητής έχει αναπηρία;
31. Πώς αντιδρούμε όταν ένας ανάπηρος χορευτής μας διορθώνει;
32. Αν μας απορρίψει ένας ανάπηρος χορευτής, το αποδίδουμε στην αναπηρία του;
33. Νιώθουμε ότι η αναπηρία μας δίνει δικαιώματα που αλλιώς δεν θα είχαμε;
34. Τα μαθήματα για χορευτές με αναπηρία — πόσο διαφορετικά είναι από τα μαθήματα για χορευτές χωρίς αναπηρία;
35. Ή μήπως είναι ίδια και απλώς δεχόμαστε και ανάπηρους μέσα στο μάθημα επειδή είμαστε «καλοί άνθρωποι»;
36. Πώς θα ήταν ένα μάθημα όπου δεν αξιολογούμε τη «βελτίωση», αλλά την «παρουσία»;
37. Υπάρχει χώρος για την αβεβαιότητα στην τάξη χορού;
38. Αν ένας δάσκαλος χορού με αναπηρία διδάξει ανθρώπους χωρίς αναπηρία, θα τον αποκαλέσουν “δάσκαλο”;
39. Ποιος μαθαίνει περισσότερα: ο δάσκαλος ή ο μαθητής;
40. Αν η αναπηρία είναι μια μορφή ποίησης του σώματος, γιατί την διαβάζουμε σαν πεζό κείμενο;
41. Αν ο στόχος είναι η ένταξη, ποιο είναι το όριο ανάμεσα στην καθοδήγηση και τον έλεγχο;
42. Πόσοι από τους διδάσκοντες έχουν αναπηρία;
43. Τι διαφορά υπάρχει μεταξύ ενός μεταπτυχιακού με θέμα την θεραπεία με χρήση στοιχείων της τέχνης και ενός για την τέχνη καθαυτή ;
44. Τι συμβαίνει στον μη αναπηρικό χορό όταν το σώμα του διδάσκοντα γίνεται ανεπαρκές να δείξει αυτό που διδάσκει;

45. Αν η «κανονικότητα» σκηνοθετείται, πως σκηνοθετείται/χορογραφείται η «αναπηρία»;
46. Πού τελειώνει η πρακτικότητα και πού αρχίζει η ιδεολογική θέση;
47. Τι θα χορογραφούσαμε αν ήμασταν ανάπηροι χορογράφοι; Ποια θέματα θα μας απασχολούσαν;
48. Τι τεχνικές θα χρησιμοποιούσαμε;
49. Θα ήμασταν φορμαλιστικοί ή αναπαραστατικοί;
50. Είναι αυτά τα ερωτήματα ίδια με εκείνα των χορογράφων χωρίς αναπηρία;
51. Μπορεί να υπάρξει ξεχωριστός οδηγός για κάθε τύπο αναπηρίας;
52. Ποια συστήματα χορού και πώς ωφελούν τους ανθρώπους ανάλογα με τις διαφορετικές αναπηρίες τους;
53. Αν η παράδοση του χορού δεν περιλαμβάνει την αναπηρία, είναι πραγματικά παράδοση;
54. Πώς θα ήταν το μπαλέτο αν το είχαν δημιουργήσει άνθρωποι με αναπηρία;
55. Πόσο διαφορετικό είναι το κινητικό λεξιλόγιο ενός ανάπηρου;
56. Είμαστε έτοιμοι να το δεχτούμε ως ισότιμη αισθητική πρόταση;
57. Πώς θα αλλάξει ο χορός όταν η αναπηρία δεν θα είναι πια «ιδιαίτερη»;
58. Αν η τεχνολογία κάνει όλα τα σώματα «δυναμικά», θα πάψει να υπάρχει ο όρος «χορός με αναπηρία»;
59. Ή θα τον μετονομάσουμε σε «χορό της μελλοντικής σωματικότητας»;
60. Πώς αλλάζει η έννοια της «σύνθεσης» όταν τα σώματα δεν είναι προβλέψιμα;
61. Μπορεί η αναπηρία να γίνει χορογραφικό υλικό χωρίς να γίνει θέμα;

62. Πώς βλέπει το κοινό ένας ανάπηρος χορευτής;
63. Πως τον βλέπει όταν δεν είναι πάνω στη σκηνή; Εμείς—θεατές, συγγενείς, σύντροφοι—αντιμετωπίζουμε με τον ίδιο τρόπο τις διαφορετικές αναπηρίες;
64. Τι βλέπει ο θεατής: τον χορό ή την αναπηρία;
65. Μπορούμε να διακρίνουμε το όριο ανάμεσα στον θαυμασμό και την εξωτικοποίηση;
66. Υπάρχει «άσχημος» χορός ή μόνο χορός που δεν καταλαβαίνουμε;
67. Ποια είναι η διαφορά που εντοπίζουμε ανάμεσα στην προσβασιμότητα και την προσαρμογή;
68. Γιατί συγκινούμαστε όταν έρχεται ένας ανάπηρος σε ένα μάθημα;
69. Όταν χειροκροτούμε έναν ανάπηρο χορευτή, τι χειροκροτούμε;
70. Όταν ένας ανάπηρος κάνει λάθος, μπορούμε να δούμε το λάθος ή μόνο το «κατόρθωμα» της συμμετοχής;
71. Πόσο χώρο έχει να είναι «κακός» σε κάποιο ρόλο ένας ανάπηρος χορευτής;
72. Μήπως η «αποδοχή» είναι μια πιο ευγενική λέξη για τη φιλανθρωπία;
73. Μήπως αυτή η αντίδραση είναι το ίδιο βάρβαρη;
74. Έχουν πραγματικά οι θεσμοί της κοινωνίας αναπτύξει ενσυναίσθηση απέναντι στους «αδύναμους»;
75. Μήπως η φροντίδα για τους ανάπηρους ενισχύει την κατεστημένη τέχνη;
76. Μήπως η συγκίνηση μας κρύβει τον αποκλεισμό;
77. Μήπως ο φόβος απέναντι στην αναπηρία είναι πιο πολύ φόβος απέναντι σε ένα καθρέφτη παρά σε ένα εμπόδιο;
78. Έχει υπάρξει ποτέ κριτική για έργα ανάπηρων καλλιτεχνών;
79. Όταν οι κριτικοί γράφουν για χορό με αναπηρία, νιώθουν τον πειρασμό να γράψουν «προσπάθησε πολύ» αντί για «προσέφερε κάτι νέο»;
80. Πώς αισθανόμαστε όταν κάνουμε κριτική σε έναν ανάπηρο χορευτή ή χορογράφο;
81. Τι σκέψεις παρεμβαίνουν; Κυριαρχούν;
82. Αν μια παράσταση χορού με αναπηρία γίνει viral, θα την αποκαλέσουμε «καλλιτεχνικό φαινόμενο» ή «κοινωνικό θαύμα»;
83. Τι φέρνει στον χορό η τέχνη με ανάπηρους;
84. Μήπως η αναπηρία προσφέρει στον χορό κάτι που δεν μπορεί να προσφέρει η «κανονικότητα»;
85. Πώς θα ήταν μια παράσταση όπου δεν δηλώνεται ποιος είναι ανάπηρος και ποιος όχι;

86. Ποιοι είμαστε εμείς;
87. Είμαστε οι «καλοί» άνθρωποι;
88. Είμαστε επαγγελματίες που βρίσκουμε νέο πεδίο στη διδασκαλία;
89. Αν δουλεύουμε με ανάπηρους, δουλεύουμε εξίσου και με επαγγελματίες χορευτές;
90. Είναι ο χορός με ανάπηρους για εμάς πάρεργο, συμπλήρωμα, κάτι στην άκρη του «κανονικού» χορού;
91. Πως είναι η σχέση μας ως χορογράφοι ή δάσκαλοι χωρίς αναπηρία με ανάπηρους χορευτές;
92. Και αντίστροφα: ποια είναι η σχέση μας ως ανάπηροι χορογράφοι με μη ανάπηρους χορευτές;
93. Και ποια με άλλους ανάπηρους με διαφορετικές αναπηρίες;
94. Πώς νιώθει ένας χορευτής χωρις αναπηρία όταν χορεύει έργο ενός ανάπηρου χορογράφου;
95. Το αντιμετωπίζει με συγκατάβαση, περιέργεια, έκπληξη ή ως προσωπικό αναστοχασμό;
96. Γιατί οι θεατές κλαίνε στις παραστάσεις με αναπηρία, αλλά σιωπούν όταν βλέπουν έναν ανάπηρο να προσπαθεί να ανέβει σε λεωφορείο χωρίς ράμπα;
97. Υπάρχουν «γκέτο» μέσα στον χορό με αναπηρία;
98. Υπάρχει πιθανότητα μια «κοινότητα» του χορού με αναπηρία να αποκλείει όσους δεν «ταιριάζουν»;
99. Ποιος έχει πρόσβαση στις «κλειστές» συζητήσεις του χώρου;
100. Αν ένας φίλος μας συνάψει σχέση με μια ανάπηρη, αν το παιδί μας συνάψει σχέση με μια ανάπηρη ή αν ο σύντροφός μας μας απατήσει με μια ανάπηρη, θα το δεχτούμε όπως με μία αρτιμελή;
101. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο «συμπεριλαμβάνω» και στο «συμμετέχω»;

102. Πότε ξεκίνησε ο χορός με ανάπηρους; Σε ποια χώρα; Και γιατί εκεί, όποια και να είναι;
103. Τι φέρνει στον χορό η τέχνη με ανάπηρους;
104. Ποιοι γράφουν την ιστορία του χορού;
105. Ποιες φωνές λείπουν από τη γραμμένη ιστορία του χορού;
106. Γνωρίζουμε έναν γνωστό ανάπηρο χορογράφο;
107. Είναι θέμα ταλέντου ή ευκαιριών;
108. Πώς στηρίζεις έναν ανάπηρο να ασχοληθεί με τον χορό; Και πώς επαγγελματικά;
109. Πόσα ακαδημαϊκά προγράμματα αφορούν αυτό το πεδίο;
110. Πόσα μεταπτυχιακά έχουν αποκτηθεί στη χώρα μας;
111. Τι κάνουν τώρα αυτοί οι κάτοχοι μεταπτυχιακών; Ποιοι τους δίδαξαν και τι;
112. Ξέρουμε πόσος είναι ο τζίρος για την τέχνη με αναπηρία;
113. Τώρα που υπάρχουν χρηματοδοτήσεις, τι ακριβώς έχει αλλάξει από παλιά;
114. Πόσο εύκολο είναι να πάρεις χρηματοδότηση και γιατί;
115. Πόσους ανάπηρους χορευτές μπορεί να «αντέξει» η αγορά;
116. Τι γίνεται με τους ανάπηρους χορευτές όταν γεράσουν;
117. Για πόσα χρόνια ακόμα θα εξακολουθούμε να τον ονομάζουμε «χορός με ανάπηρους»;

118. Ποιοι είμαστε εμείς τελικά;
119. Ποια είναι η προσωπική σχέση μας με ανάπηρους;
120. Έχουμε επαγγελματική ή εθελοντική σχέση μαζί τους σε συλλόγους, ιδρύματα κ.λπ; Εκτός αυτών;
121. Είμαστε φιλότεχνοι, δημιουργοί, εκπαιδευτικοί, ανάπηροι; Τι σημαίνουν στην πράξη αυτές οι ετερόκλητες ταυτότητες για εμάς;
122. Πιστεύουμε ότι χαρίζουμε κάτι ή ότι μαθαίνουμε κάτι;
123. Νιώθουμε ότι σώζουμε ή ότι σωζόμαστε;
124. Είμαστε εδώ για να βοηθήσουμε ή για να αποδείξουμε κάτι στον εαυτό μας;
125. Μήπως αναζητούμε τη δική μας θεραπεία μέσα από τον «άλλον»;
126. Γιατί νιώθουμε υπερηφάνεια όταν ένας ανάπηρος χορευτής πετύχει κάτι;
127. Θα ζηλεύαμε την επιτυχία ενός ανάπηρου χορευτή όπως θα ζηλεύαμε ενός αρτιμελούς;
128. Πώς θα αντιδρούσαμε αν ένας ανάπηρος χορευτής γινόταν πιο επιτυχημένος από έναν μη ανάπηρο;
129. Μήπως χρειαζόμαστε την αναπηρία για να νιώθουμε πλήρεις;
130. Αν αύριο κάποιος ανάπηρος καλλιτέχνης πει σε έναν μη ανάπηρο ότι δεν τον χρειάζεται πια, αυτός θα νιώσει ανακούφιση ή απόρριψη;
131. Θα επιλέγαμε να ζήσουμε σε έναν κόσμο χωρίς αναπηρία;
132. Πώς αντιδρούμε όταν ένας ανάπηρος μας λέει ότι δεν χρειάζεται τους μη ανάπηρους;
133. Θα αφήναμε τον ανάπηρο φίλο μας να οδηγήσει το αυτοκίνητό μας;
134. Θα δεχόμασταν έναν ανάπηρο ως αφεντικό μας;
135. Γυρνώντας στο σπίτι μας μετά τη δουλειά, προσφέρουμε τις γνώσεις μας και στους δικούς μας ανθρώπους – στους γονείς μας, στο παιδί μας;
136. Βρέχει, έχει συννεφιά — πόσο μας χαλάει ο «κακός» καιρός;
137. Πόσο διαφορετικός είναι ο κακός καιρός από έναν ανάπηρο; Η βροχή από μια πατερίτσα;

«Η βροχή και η πατερίτσα» — θα μπορούσε να είναι τίτλος;

Περιγραφή φωτογραφίας: Κύκλος χορευτών με ή χωρίς αναπηρία,

Αθήνα 1997, Ελληνοαμερικανική ένωση, Πρώτο Σεμινάριο χορού με ανθρώπους με αναπηρία